نگاهی به جایزه «کامستک» و گوی سبقتی که دانشمندان ایرانی از دیگران ربودند

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش مجله خبری آسیای میانه، سالن شهدای علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اول مرداد میزبان دکتر علی‌اکبر موسوی موحدی و دکتر اسمعیل قوانلو دو برگزیده ایرانی جایزه ۲۰۲۱ کمیته دائمی همکاری‌های علم و فناوری سازمان همکاری اسلامی به اختصار کامستک (Standing Committee for Scientific and Technological Cooperation /COMSTECH) بود که در مراسمی با حضور معاون پژوهشی و قائم مقام وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در امور بین الملل، نماینده کامستک و نماینده‌ای از سفارت پاکستان، مدیرعامل بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) و شماری از مسئولان حوزه علم و فناوری جوایز خود را دریافت کردند.

بر اساس اطلاعات پایگاه اطلاع‌رسانی کامستک، تاکنون و طی سه دهه برگزاری (از سال ۱۹۹۷)‌ این جایزه دوسالانه، ۵۱ دانشمند از کشورهای مختلف اسلامی موفق به دریافت این جایزه شده‌اند که ۹ نفر از آنان دانشمندان ایرانی بوده‌اند و در واقع بیش از ۲۰ درصد جوایز در حوزه‌های متنوع این جایزه به ایران اختصاص یافته است. 

کامستک یکی از چهار کمیته وابسته به سازمان همکاری اسلامی؛ شامل کمیته القدس (خبرگزاری بیت مال القدس)، کمیته دائمی اطلاع‌رسانی و امور فرهنگی یا به اختصار کومیاک (COMIAC)، کمیته دائمی همکاری‌های اقتصادی و بازرگانی یا به اختصار کومسک (COMCEC) است.

کمیته دائمی همکاری‌های علم و فناوری در ژانویه سال ۱۹۸۱ و طی بیانیه دوازدهمین نشست سران کشورهای اسلامی در مکه تشکیل شد. دبیرخانه این کمیته در اسلام‌آباد واقع شده و این کشور میزبان کامستک است. ریاست کمیته به صورت مشترک و از طرف سازمان همکاری اسلامی برعهده رئیس جمهور وقت پاکستان به همراه نخست وزیر این کشور است.

کامستک با اهداف مختلفی تشکیل شد؛ افزایش سطح همکاری‌های علمی و فناوری میان کشورهای اسلامی، شناخت نوآوری‌های علمی و فناوری، تشویق کشورهای اسلامی برای توسعه همکاری مراکز پژوهشی مرتبط با علوم، فناوری و محیط‌ زیست، افزایش منابع مالی و انسانی کشورهای اسلامی و تعیین اولویت‌های علمی و فناوری، مشارکت و همکاری کشورهای اسلامی در پروژه‌های علمی جهان و برنامه‌های پیشبرد علم و فناوری، ترغیب تولید علم و فناوری در طرح توسعه ملی کشورهای جهان اسلام و خلق ساختار نهادی موثر برای برنامه ریزی، تحقیقات، توسعه و نظارت بر فعالیت های علم و فناوری در سطوح مختلف از آن جمله است.

ساختار اجرایی کامستک

ساختار اجرایی این کمیته شامل رئیس (رئیس‌جمهور پاکستان)، مجمع عمومی متشکل از وزرای علوم و فناوری ۵۷ کشور عضو سازمان همکاری اسلامی، هماهنگ‌کننده عمومی، کمیته اجرایی شامل وزرای علوم و آموزش عالی ۹ کشور عربستان سعودی، الجزایر، قزاقستان، نیجریه، فلسطین، پاکستان، قطر، ترکیه و جمهوری توگویی و دبیرخانه است که کمیته اجرایی و دبیرخانه زیرنظر هماهنگ کننده عمومی فعالیت می‌کنند. هماهنگ‌کننده عمومی کامستک اکنون محمد اقبال چودری، دانشمند حوزه شیمی آلی از پاکستان و برنده جایزه مصطفی (ص) در سال ۱۴۰۰ است. 

رئیس جمهور پاکستان معمولا گزارش عملکرد کامستک را در نشست سران ارائه می‌کند و مهم‌ترین نهاد تصمیم گیر در کامستک مجمع عمومی متشکل از وزرای علوم و فناوری ۵۷ کشور عضو سازمان همکاری اسلامی است.

کمیته دائمی همکاری‌های علمی و فناوری طی مدت ۴۰ سال فعالیت خود توانسته با شبکه‌ای از نهادهای فعال در زمینه علم و فناوری در یا بیرون از کشورهای اسلامی همکاری و این نهادها را با خود همراه کند. این شبکه شامل آیسسکو (سازمان جهانی اسلامی برای آموزش و پرورش، علوم و فرهنگ) سسریک (مرکز آموزش و تحقیقات اجتماعی، اقتصادی و آماری کشورهای اسلامی) کومسک، سازمان اسلامی امنیت غذایی و موسسه محققان است. 

دو نشست علم و فناوری سران کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی

نخستین اجلاس سران سازمان همکاری اسلامی در حوزه علم و فناوری سال ۱۳۹۶ (۲۰۱۷) در آستانه برگزاری و طی آن چشم انداز ۱۰ ساله (تا ۲۰۲۶) حوزه علم و فناوری در این کشور به تصویب رسید. این بیانیه در آستانه مجمع عمومی سازمان همکاری اسلامی و کامستک تهیه شده و کامستک بر آن نظارت دارد.

اولویت‌های حوزه علم و فناوری سازمان همکاری اسلامی بر اساس این برنامه چشم‌انداز ده‌ساله؛ شامل پرورش تفکر منطقی، ایجاد فرهنگ علمی، آموزش افراد کارآفرین و آموزش‌دیده، تامین امنیت آب، غذا و محیط‌زیست، ارتقای کیفیت تحصیلات تکمیلی و تحقیقات، حمایت از علوم پایه شامل ریاضیات، فیزیک، زیست‌شناسی و شیمی، مدیریت کلان‌داده با تامین امنیت اقتصاد دیجیتال، توجه به محیط‌زیست، مساله تغییر اقلیم و پایداری، تقویت همکاری ها بین کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی و تامین، حمایت مالی، اجرا و نظارت بر این برنامه است. کامستک نقش محوری را در تحقق این اهداف دارد.

دومین نشست حوزه علم و فناوری سران کشورهای عضو سازمان همکاری های اسلامی به صورت مجازی، در ژوئن سال ۲۰۲۱ در امارات برگزار شد و دستورالعمل‌های جدیدتری را برای کامستک تعیین کرد.

اولویت‌های کامستک بر اساس این نشست شامل ظرفیت‌سازی ذی‌نفعان از طریق برنامه‌های تبادل بورسیه، شبکه‌سازی بین نخبگان و استادان برتر دانشگاهی و موسسات تحقیقاتی، تشکیل شبکه‌های نخبگانی و موسسات تخصصی، اجرای برنامه‌های گسترده آموزشی و حمایت از رویدادهای علمی و حمایت از دانشمندان در مناطق مواجه با درگیری بود.

کامستک برای تحقق این اهداف برنامه‌های مختلفی شامل اعطای گرنت، بورسیه، برنامه‌ریزی دوره‌های آموزشی، فرصت‌های مطالعاتی، بورسیه‌های تخصصی برای مطالعه و آموزش‌های تخصصی در زمینه فناوری واکسن و ویروس شناسی و جایزه کامستک را هر ساله اجرا می‌کند. 

جایزه کامستک؛ قدرشناسی از علم عالمان مسلمان

جایزه کامستک در پانزدهمین نشست کمیته اجرایی در سال ۱۹۹۶ با هدف شناخت و معرفی بهترین فعالیت‌های تحقیقاتی انجام شده توسط دانشمندان مسلمان و مقیم کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی تصویب شد. جایزه ای که ابتدا چهار رشته علوم پایه شامل زیست‌شناسی، شیمی، (به صورت چرخشی) ریاضی و فیزیک را دربرمی‌گرفت. این جایزه که هر دو سال یک بار برای یک عمر دستاورد علمی به یکی از دانشمندان این حوزه اعطا می‌شود، شامل یک گواهی، لوح تقدیر و جایزه نقدی پنج هزار دلاری است و توسط رئیس کامستک یعنی رئیس جمهور وقت پاکستان در نشست مجمع عمومی اهدا می شود.

بر اساس اطلاعات پایگاه‌ اطلاع‌رسانی کامستک از زمان آغاز اهدای این جایزه در سال ۱۹۹۷، تاکنون ۲۴ دانشمند کشورهای ایران، پاکستان، اردن، مصر، سودان، مراکش، ترکیه توانسته‌اند آن را دریافت کنند. مجتبی شمسی‌پور استاد برجسته رشته شیمی دانشگاه رازی کرمان نیز اولین دریافت کننده این جایزه در سال ۱۹۹۷ (۱۳۷۴) بوده است.

جایزه کامستک از سال ۲۰۰۹ با افزوده شدن بخش‌های دیگر ادامه یافت که به نام برتری در علم و فناوری نامگذاری شد و شامل بخش‌های مختلف بود. بهترین محقق جوان (زیر ۴۰ سال)، بهترین کتاب علمی و بهترین ثبت اختراع، سه بخش اول این جایزه بودند که غیر از لوح‌ و گواهی جایزه نقدی سه هزار دلاری را برای برنده به ارمغان می‌آوردند.

همچنین بهترین مقاله علمی در رشته‌های زیست، شیمی، ریاضی و فیزیک دیگر بخش‌های آن هستند که جایزه نقدی هر کدام ۲ هزار دلار در نظر گرفته شده است و طی این سال‌ها ۲۷ دانشمند از الجزایر، بنگلادش، مصر، ایران، مالزی، مراکش، پاکستان، عربستان سعودی، ترکیه و ازبکستان این جایزه را دریافت کرده اند.

این ظرفیت از مجموع برنامه‌های علم و فناوری همچنین ارتباطات بین‌نهادی کامستک با سازمان‌هایی مانند آکادمی جهانی علوم (توآس/TWAS)، مرکز بین‌المللی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری و دیگر مراکز علمی می‌تواند فرصت خوبی برای محققان ایرانی در جذب منابع مالی بوده و موسسات و مراکز تحقیقاتی برای همکاری با آن به منظور هم‌افزایی باشد.   

بنیاد علم و فناوری جایزه مصطفی (ص) اخیرا در توافق‌نامه‌ای با کامستک، به دانشمندان جوان زیر ۴۵ سال جهان اسلام فرصت‌های تحقیقاتی ارائه می‌دهد. به گفته مهدی صفاری‌نیا، مدیرعامل این بنیاد بر اساس این توافق نامه، بنیاد علم و فناوری مصطفی (ص) به عنوان حلقه واسط در خدمت کامستک است تا برنامه همکاری توسعه علم و فناوری در جهان اسلام را انجام دهد.

در این طرح حمایت از دانشجویان و فناوران و استادان جوان و دانشگاه‌های متقاضی استفاده از فرصت‌های تحقیقاتی کوتاه مدت مورد نظر است. اجرای برنامه فرصت های تحقیقاتی دانشمندان جوان آغاز شده و فرصت تحقیقاتی برای هر برگزیده در مرکز میزبان بین ۶ تا ۱۲ ماه است.