تنش‌های مرزی تاجیکستان – قرقیزستان در دور باطل

به گزارش مجله خبری آسیای میانه، تشدید تنش جدید در روابط قرقیزستان و تاجیکستان در تاریخ ۱۶-۱۴ سپتامبر اتفاق افتاد و با برگزاری اولین نشست سازمان همکاری شانگهای در سمرقند ازبکستان همزمان شد. این تشدید تنش یکی از شدیدترین و خونبارترین درگیری در کل تاریخ این مناقشه بود و منجر به کشته شدن بیش از ۱۵۰ نفر از هر دو طرف و همچنین جابجایی ۱۴۰ هزار نفر شهروند غیر نظامی قرقیزستان از منطقه مناقشه شد.

اگز چه توافقات «کامچی بک» تاشییف و «سایمومین یاتیموف»، رؤسای دستگاههای امنیتی قرقیزستان و تاجیکستان در خصوص دور کردن پاسگاههای مرزی و نصب دوربین در مرز تا حدودی موجب کاهش تنش های اخیر شد اما به اعتقاد تحلیلگران حوزه آسیای مرکزی و قفقاز، قرقیزستان و تاجیکستان به احتمال زیاد خودشان مستقلا نمی توانند از این دور باطل خارج شوند. اما مسأله ای که اولویت دارد فراهم آوردن شرایط برای این است که مذاکرات صلح اجتناب ناپذیر شود.

قرقیزستان و تاجیکستان بسیار نزدیک به هم و از بسیاری جهات شبیه هم هستند. این دو جمهوری کوهستانی از بسیاری جهات منحصر به فرد هستند، در این کشورها است که زهکشی اصلی دو شریان آبی بزرگ آسیای مرکزی – آمودریا و سیر دریا – تشکیل می شود. بر این اساس، هر دو کشور دارای پتانسیل چشمگیر انرژی آبی هستند که تنها تا حدی محقق شده است. هر دو کشور عضو سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) هستند، در جمهوری ها تأسیسات نظامی این سازمان وجود دارد که به عنوان بخشی از یک سیستم امنیتی منطقه ای واحد در نظر گرفته می شود. بنابراین، در تاجیکستان، نزدیک دوشنبه،   پایگاه نظامی سازمان پیمان امنیت دسته جمعی با عنوان ۲۰۱ و در شهر کانت قرقیزستان پایگاه  این سازمان(VKS) قرار دارد. واحدهای نظامی دو کشور در تمرینات مشترک نیروهای واکنش سریع پیمان با توسعه اقدامات در صورت تلاش برای تهاجم خارجی (مثلاً از افغانستان ناپایدار) شرکت می کنند.

در عین حال، مسئله مرزها حتی در زمانی که جمهوری‌ها بخشی از یک دولت وابسته به شوروی بودند، به ویژه در زمینه استفاده از منابع کمیاب آب، مراتع و زمین در منطقه، اختلاف بین جمهوری‌ها بود. بنابراین، در سال ۱۹۴۹، یک کمیسیون ویژه برابری برای حل و فصل اختلافات مرزی به دلیل ادعای طرفین به یکدیگر در مورد استفاده غیرقانونی از اراضی مورد مناقشه ایجاد شد؛ این کمیسیون در سطح مقامات جمهوری کار می کرد. اما هیچ یک از جلسات آن موفق به رفع اختلافات نهایی نشدند. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به طور قابل توجهی موضوع حل و فصل را پیچیده کرد، و مشکلات  را به جمهوری استقلال یافته با تمام عواقب بعدی  انتقال داد.

مرز قرقیزستان و تاجیکستان در شرایط سخت جغرافیایی، از جمله رشته کوه ها، دره ها، و همچنین دو نقطه مرزی سه گانه با ازبکستان – در دره فرغانه – و با چین – در امتداد رشته کوه زالایی قرار دارد. طول این مرز ۹۸۴ کیلومتر است. تا به امروز، تنها ۶۰۲ کیلومتر  علامت گذاری و مشخص شده است  و عمدتاً در مناطق کوهستانی، که طرفین در مورد آنها تضاد کمتری نسبت به مناطق مسطح در دره فرغانه دارند. وضعیت با حضور دو منطقه تاجیکستانی در قلمرو قرقیزستان – واروخ و کلاچی غربی – پیچیده شده است و اگر دومی مزرعه ای متروک باشد، واروخ آبادی بزرگ به وسعت ۱۳۰ کیلومتر مربع  و با بیش از ۳۲ هزار نفر جمعیت است که؛ ارتباط آن با جمهوری از طریق خاک قرقیزستان انجام می شود.

روندهای جمعیتی متناقض پیچیدگی های خود را به مناقشه می آورند. رشد سریع جمعیت تاجیکستان و کاهش جمعیت قرقیزستان تأثیر منفی بر توسعه رویارویی دارد.

طبق آمار رسمی، حدود ۲.۲ میلیون نفر در سمت تاجیکستان در منطقه سغد در مجاورت مرز زندگی می کنند. در عین حال، پویایی رشد جمعیت بیشتر شبیه انفجار جمعیت است. بنابراین، اگر در سال ۱۹۸۶ حدود یک میلیون نفر در این منطقه زندگی می کردند، تا سال ۲۰۱۹ جمعیت دو برابر شده است.

در عین حال در سمت قرقیزستان منطقه باتکن قرار دارد که تنها در سال ۱۹۹۹ از غربی ترین قسمت منطقه اوش جدا شد و جمعیت این منطقه امروز ۴۶۱.۵ هزار نفر است و این تعداد در سال های اخیر رو به کاهش بوده است. قرقیزهایی که منطقه را ترک می کنند تمایل دارند زمین های قابل کشت، مراتع و خانه ها را به تاجیک ها بفروشند یا اجاره کنند، تاجیک ها نمی توانند این موضوع را به درستی در سیستم حقوقی قرقیزستان بررسی کنند. در نتیجه، زمانی که بخشی از خاک قرقیزستان در اختیار تاجیک‌ها قرار می‌گیرد، درگیری‌های حقوقی در سطح روزمره به یک مشکل بین‌دولتی تبدیل می‌شود که مقامات تاجیکستان را مجبور می‌کند از منافع شهروندان خود محافظت کنند. بنابراین، نقاط خاکستری و بحث برانگیزی وجود دارد (به ویژه در دره فرغانه)، که یافتن راه حل آسان نیست و در عین حال منبع دائمی درگیری هستند.

روابط در مرز پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و در نظر گرفتن پیش نیازهای فوق عامل ایجاد درگیری های خرد محلی بود. هر از چند گاهی به دلیل اختلاف بر سر زمین، مراتع، آب و سوء تفاهم مرزبانان، زد و خوردهایی به وجود می آمد که سلاح اصلی آن سنگ بود. اما به تدریج انواع مدرن تری از سلاح ها در پویایی درگیری درگیر شدند – ابتدا سلاح های کوچک و سپس سلاح های خودکار. انتقال درگیری به مرحله کاملاً متفاوت در پایان آوریل ۲۰۲۱ رخ داد، زمانی که نیروهای منظم با تجهیزات سنگین و خمپاره از هر دو طرف به درگیری مرزی از قبل آشنا پیوستند. در نتیجه سه روز درگیری، ۳۱ نفر از طرف قرقیزستان کشته و حدود ۱۵۰ نفر زخمی شدند، در حالی که از طرف تاجیکستان ۱۹ نفر کشته و ۹۰ نفر زخمی شدند.

متأسفانه طی یک سال و نیم – پس از اولین تشدید نظامی تمام عیار در آوریل ۲۰۲۱ – روابط قرقیزستان و تاجیکستان به رغم تشدید روند مذاکرات در مرزها، امضای تعدادی توافقنامه در مورد خروج نیروها. و عدم استفاده از ارتش برای حل تناقضات، با این حال به رویارویی سیستمی با تمام پیامدهای ناشی از آن تبدیل شد. مرگ غم انگیز غیرنظامیان از هر دو طرف در طول تشدید تنش در آوریل ۲۰۲۱ به طور اساسی ماهیت درگیری را تغییر داد.

در همان زمان، برداشت خصمانه احزاب از یکدیگر در سطح نظامی، سیاسی، ایدئولوژیک و بدتر از همه در سطح روزمره ریشه گرفت. بنابراین، با وجود  تمام توافقات در بالاترین سطح، هیچ کس از تشدید مجدد تنش در بحبوحه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند در اواسط سپتامبر غافلگیر نشد. رویارویی مجدد ارتش ها، پیشرفته ترین سلاح ها، از جمله هواپیماهای بدون سرنشین. باز هم قربانیان متعدد – از طرف قرقیزستان ۶۲ نفر جان باختند، از طرف تاجیک – ۸۵ نفر، صدها زخمی، خانه های ویران شده در آستانه زمستان.

پیچیده‌تر کردن روند دشوار تعیین حدود، منافع گروه‌های جنایتکار است که مرزهای حل‌نشده برای آنها منبع سود است. اینها شامل گروه‌هایی از قاچاقچیان می‌شود که از تفاوت قیمت گروه‌های اصلی کالا در جمهوری‌های همسایه برای کسب سودهای فوق‌العاده استفاده می‌کنند.

به گزارش تارنمای شورای بین المللی فدراسیون روسیه، قرقیزستان به عنوان یکی از اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا( EAEU ) بازار مشترکی با روسیه و قزاقستان دارد که باعث می شود تفاوت قیمت برای تعدادی از گروه های کالایی برای قاچاق سودآور باشد. به عنوان مثال، به دلیل عرضه بدون عوارض گمرکی سوخت و روان کننده ها به قرقیزستان از روسیه، قیمت سوخت در جمهوری پایین ترین قیمت در منطقه است، در سطح ۴۸ سوم در هر لیتر سوخت دیزل (۱ روبل = ۱.۳ سوم)، در حالی که در تاجیکستان همین نوع سوخت تقریباً ۷۰ سوم قیمت دارد.

یکی دیگر از بازیگران تأثیرگذار که به طور نامحسوس در درگیری حضور دارد، مافیای مواد مخدر است که جریان مواد مخدر از افغانستان را از هر دو طرف تاجیک و قرقیز کنترل می کند. برای این بازیگر، بلاتکلیفی در اطراف مرز و درگیری های منظم، شرایط عالی برای انتقال مواد مخدر افغانستان به شمال است.

روسیه بلافاصله بعد از تنش های فاجعه بار در آوریل ۲۰۲۱ آمادگی خود را برای میانجی گری اعلام کرد. آن زمان نه بیشکک و نه دوشنبه هیچ کدام با مشارکت میانجی ها موافقت نکردند. خصیصه و عمق اختلاف نظرها و مهمتر از همه – فقدان اعتماد بین طرفین اجازه نمی دهد امیدوار باشیم که روند مناقشه بدون مشارکت طرف ثالث از بین برود. بهترین گزینه می تواند نظارت سازمان پیمان امنیت جمعی با هماهنگی با بازیگران منطقه ای نظیر ازبکستان باشد.

راهی برای خروج هست، اما نیاز به سازش دارد

استانیسلاو پریتچین، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات پساشوروی و کارشناس شورای امور بین الملل روسیه معتقد است می گوید: در آسیای مرکزی، حتی با وجود تداوم تعارضات روابط، پیشینه هایی برای حل و فصل اختلافات مرزی در کوتاه مدت وجود دارد.  

روابط بین قرقیزستان و تاجیکستان و ازبکستان را تا سال ۲۰۱۶ به سختی می توان حسن همجواری خواند. مرزهای بین کشورها بسته بود، حتی در جایی مین گذاری شده بود. راه آهنی که تاجیکستان و ازبکستان را به هم وصل می کرد برچیده شد و رژیم ویزا به اجرا درآمد. همه چیز یک شبه با روی کار آمدن رئیس جمهور شوکت میرضیایف تغییر کرد – مرزها باز شد، رژیم ویزا برداشته شد، پیوندهای حمل و نقل برقرار شد و مهمتر از همه، روند مذاکرات در مورد تحدید حدود مرزها تشدید شد. تاشکند به مدت ۶ سال عملاً موفق به حل مشکل مرز با تاجیکستان شده و در بحث این موضوع با قرقیزستان پیشرفت چشمگیری داشته است.

این امر عمدتاً نتیجه تغییر در اولویت‌ها در سیاست خارجی ازبکستان و تمایل مقامات به فراهم کردن بازار برای صنعت ازبکستان است که رشد سریعی را تجربه می‌کند. بنابراین، در مورد ازبکستان، ترکیبی از اراده سیاسی با هدف حسن همجواری و علاقه به رشد همکاری اقتصادی کارساز بود.

مشکلات توسعه زیرساخت در منطقه آسیای مرکزی در دوره بحران

استانیسلاو پریتچین ادامه می دهد: آیا همین عوامل می تواند به عادی سازی روابط بین تاجیکستان و قرقیزستان کمک کند؟ از نظر تئوری، بله. اما وظیفه اصلی امروز ایجاد شرایط برای اجتناب ناپذیر بودن مذاکرات صلح است. توافقات بین روسای سازمان های مجری قانون قرقیزستان و تاجیکستان، کامچیبک تاشیف و سایمومین یتیموف، در مورد باز کردن پاسگاه های مرزی و نصب دوربین ها در مرز تا حدی به تنش زدایی کمک می کند.

اما واضح است که این اقدامات کافی نیست. همانطور که رویه یک سال و نیم اخیر نشان داده است، اینرسی درگیری، همراه با محرک های سیاسی داخلی، عدم از سرگیری خصومت ها را تضمین نمی کند. با وجود تفاهم نامه ها و توافقات متعدد در مورد آتش بس و جلوگیری از حوادث مسلحانه، درگیری ها و درگیری ها مرتب شعله ور می شود.

در چنین شرایطی، نیروی سومی مورد نیاز است، یک ماموریت حافظ صلح یا نظارت که بتواند به عنوان ضامن پایبندی طرفین به تعهدات خود برای جلوگیری از درگیری عمل کند. روسیه آمادگی خود را برای ایفای نقش میانجی در حل و فصل مناقشه بلافاصله پس از تشدید تنش غم انگیز در آوریل ۲۰۲۱ اعلام کرد. در آن زمان، نه بیشکک و نه دوشنبه موافقت نکردند میانجیگران را درگیر کنند. ماهیت و عمق تضادها و از همه مهمتر عدم اعتماد طرفین به ما اجازه نمی دهد که بدون دخالت شخص ثالث، پویایی درگیری از بین برود. گزینه بهینه ماموریت نظارتی سازمان پیمان امنیت جمعی با همکاری بازیگران منطقه ای مانند ازبکستان خواهد بود.

به گفته این کارشناس روس حوزه آسیای مرکزی از منظر اقتصادی، نزدیک کردن قیمت ها در هر دو طرف مرز می تواند تا حدودی مسأله قاچاق را رفع کند. آغاز پروسه عضویت تاجیکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می تواند به حل کردن این مسأله کمک کند. چرا که به لطف عضویت در این اتحادیه، قیمت ها در قرقیزستان در سطح کنونی قرار دارند. نزدیک شدن دوشنبه به اتحادیه اقتصادی اوراسیا موجب فعال شدن همکاری اقتصادی با قرقیزستان نیز می شود. اما بدون راه حل سیاسی ارادی هر دو طرف در خصوص در پیش گرفتن خط مشی حسن همجواری و روابط سازنده، بیشکک و دوشنبه قادر نخواهند بود که روند رشد رویارویی که ریشه دوانده است را معکوس کنند.